joxelanda

2023-03-24 - ASTEBURURAKO EGURALDIA

GAUR KASKAR ANTZEAN, BIHAR HOBEA ETA TXARTZE MAKURRA IGANDEAN

2023-03-24 (Ostirala): Mendebaldeko erasoak kaskartzeko joeran jarriko du eguraldia. Haize petralak tenperaturari beheraka eragin eta lainotzarrak arrastaka barreiatuko ditu, euri lardatsa botaz, ipar partea gaztigatuaz bereziki kostaldea baina lurralde guztian mikaztuko da giroa jarraipen makurra izango duelarik. Udaberriari dagokion tankera asko zapuztuko da eta ongi etorria emango diogu euriari bazterrak bustiaz. Ez dezala gehiegi iraun joera horrek garaiari dagokiana berpiztuaz.  

2023-03-25 (Larunbata): Gaur parentesi txiki batek hobekuntza eragingo dio eguraldiari. Hego ukituko haize geldiak goxo mantenduko du giroa eta dotorezia ere irabazian dela itxura polita eta goxotasun atseginarekin ontzat hartzeko moduan mantenduko da lurralde guztian. Hobetze hau egun batekoa izango da. Hurrengo egunetan asko petralduko da negu tankera ere sumatuko zaiolarik. Beraz, gaurko hau opari gisa aprobetxatzen saiatu beharko gara itxura txarrarekin bukatuko bait da eguna.  

2023-03-26 (Igandea): Ipar mendebaldeko erasoak asko kaskartuko du gaur eguraldia petrala eta bustia mantenduko delarik. Lurraldearen ipar partea gaztigatuaz, erabat desatsegina eta amorragarria izango da, negu tankera nabarmenduaz. Asko ez du botako baina txingorra ere izan dezakete zaparrada horiek trumoi eta guzti. Egun batzuetan iraungo du kaskarkeri makur honek eta tenperatura jaisteak asko mikaztuko du giroa baina ez dirudi bazterrak ongi bustitzeko adina botako duenik. 

KARAKOLA ETA KATUAREN IPUINA

Karakol handi bat Itziarko Txankarta baserriaren inguruan zebilen txarra-txarra eta katua hurbildu zitzaion harriduraz, makaltzar harek zer egiten ote zuen han galdezka. Karakolak bere adartxoak txandaka luzatuz erronka bota zion katuari: ea parez-pare abiatuz zein lehenago helduko Itziarko plazaren erdira.

Hala zerratu zuten apustua eta abiatu ziren biak batera Txankartaneko ataritik. Karakola txistu bizian abiatu zen eta katua berriz metro inguruko saltotxoak eginaz harro-harro.

Karakola berehala gelditu zen atzean eta katuak atzera begiratuz bere artean zioen: tontotzar hori etxea bizkarrean duela abiatu da eta auskalo noizko ailegatuko den. 

Nahiko astia bazeukala eta Gure Denda aldeko eserlekuan eguzkitan egonalditxo bat egitea bururatu zitzaion eta lo hartu zuen katu listoak. 

Bitartean bazihoan Kaltzadan gora gure karakola eta iritsi zen plazaren erdiko harrira eta paaa edo musutxoa eman zion lika pixka bat utziaz. Eta gure karakola gustura apustua irabazita. Bere adartxoak txandaka luzatuz gerizpera joan zen txistu bizian.  

Katua berriz buztana harro giltzara iritsi zenean karakolaren arrastotxoak ikusiaz galdutzat eman zuen apustua. Giltza eskuarekin edo aurreo hankarekin ta-tak ukituz eta miau luze bat eginez buztan makur etxe aldera joan zen lotsaturik.

Karakol makala berriz poz-pozik jendearen txaloak entzunaz ihintzetara aldendu zen siesta egitera. 

Karakola eta barea a ze parea! Biak ere amorragarri samarrak dira baserrietan. Katua berriz animali estimatua. Bizkarrean igurtzi eta mimatzea gustatzen zaio baina eginkizun berezia dute katuek baserrietan. Saguak eta arratoiak harrapatuz horiengandik babestu ohi du baserria. Eta ongi bete ohi dute eginkizun hori harrapatzeko grinak jangurak baino gehiago bultzaz. Baina katuek ez dute balio karakolak eta bareak uxatzeko.

UDARATIK UDAZKENERA IGARO (IRAILAREN 23-AN 10:50h.)

Udarako egunak gehiago udazkenekoak baino. Eguzkia onenak emanda urrutiratzen hasi balitz bezala edo albaka harrapatzen gaituela jartzen. Eguna laburtzen eta gaua luzatzen. Ongi gabiltza oraindik baina tristetzen  hasten gara honezkero.

Eguraldiaren martxak ere gehienean egin ohi du nolabaiteko aldaketa. Mendebaldetiko eraso gehiago eta euria sarriago.

Uda garaian eguratseko behe geruzak eta goietakoak askotan ibili ohi dira bakoitza bere erara. Bata bestearengandik aparte. Trumoia eta ekaitzetarako joera hor goian garatu ohi dira udaran. Behetan berriz behe laino, gandu eta enbatak. Hauek euri gutxi ekarri ohi dute eta udaran euria dezente botatzekotan ekaitz giroa ekarri beharko lukete. Horregatik deitzen zaio bi solairuko eguraldia udarakoari.

Udazken aldera nahasten hasten da izaera hori. Askotan mendebaldeko fronteak bietatik izan ohi ditu nahasian. Enbata koska galanta eta trumoia dinbirri-danbarra zeru sabaian, tanta handiko euri jasak botaz. Tenperatura beherago eta oskarbi gutxiago, zeruan lainoak eta hodeiak ugalduaz. Irailean eman ohi da gehienetan aldaketa hori. Enbataren haize bisutsa eta hego haizearen ufadak borroka bizian batzuetan. Horrelakoetan mendebalak irabazi ohi du gehienetan, petralaldia ekarriz.

Kontuak kontu ez dirudi aurten okerrerako aparteko joerarik hartuko duenik. Abuztuan euria tamainan bota du ipar partean behintzat eta kanpoak ederki mantendu du busti puntu egokia. Tenperatura ere tamaina egokian. 

Gipuzkoan ez da egoten orain garia jasotzen lanik eta artoa eta babarruna ere oso gutxi. Agian penagarria da joera hauxe. Bertatik bertarako janari bezala oso onak ziren horiek. Asko estimatzen genituen babarruna eta taloak.

Aurreko artikuluan esaten nuen insingnis pinua kinka larrian dagoela oraintxe eta etorkizunik ez ote daukan horrek. Eta orain esango dut bertatik bertarako janari produkzioa ere kinka larrian dagoela baina hori berpiztu daiteke eta gainera onuragarria izango litzateke. 

Pertsonentzat janari sanoa eta goxoa produzitzeko paraje aproposak direla hauek iruditzen zait. Esplotazioa edo baserrien estruktura asko aldatu da lehendik. Lehen baserritik bizi ziren baserritar gehienak baina orain gutxi bizi dira horrela eta labrantza edo lurrak lantzea ia erabat desagertu da.  Belardi bihurtu dira inguru gehienak, ardiak eta astoak larrean direla, inguruak txukun edukitzearren. Hala ere baserrietako biztanleak gutxitzen doaz eta panorama tristea sumatzen zaio hemengo lurraldeari. Mendialdeetako maldetan sasia eta sastraka ugaltzen ikusten da eta mendietako pizti gaiztoak ere bai. Gizarteak kontuan eduki beharko luke panorama hau eta arreta jarri gai honetaz, administrazioak barne.                     

PINU INTSIGNIAREN GAITZAREN ONDORIO LARRIAK

ETA ZORIONAK GABONETARAKO

Orokorrean zuhaitzak negurako orririk gabe geratu ohi dira, erretxina dutenak izan ezik baina aurten intsigni pinuak ere kolore itsusia hartu du gaitz txar batek harrapatuta. Ematen du gainera ez daukala salbaziorik eta erabat desagertuko dela zuhaitz mota hori. Inguru hauetan egur asko dago zuhaitz mota horrenak eta atarramendu txarra sumatzen zaio hori guztia modu onean kudeatzeari. Jipoi galanta suposatuko du horien jabeentzat eta egur hori baliatzen dutenentzat. Nik uste dut administrazioak oso kontuan eduki behar lukeela panorama hau. Ea zerbait asmatzen den oker galant hori ahal den heinean gutxitzeko.

Baina jarri gaitezen pixka bat urte garaiari begira. Udazkenean gaude eta negua ate joka. Izan ere askotan hartu ohi du negu itxura galanta Abenduaren aurrenetan ere. Gaua luzea eta askotan egunez ere nahiko ilun azpi beltzeko lainotzarrak itsasaldetik sartzen zaizkigunean. Ama-birjina Abenduko argitu orduko ilunduko. Bai, egunik motzeneko hila dugu hau.  Santa Luziatik Santo Tomasetarakoak dira motzenak. Abenduko eguna argitu orduko iluna. Gero poliki hasten da luzatzen baina esaerak dioenez urte berritan eroek ere igarri eguna luzatzen hasi dela. 

Zer eguraldi egiten duen bardago alde galanta eguneko argitasunari dagokionean. Aurtengo Abenduan hegoaldetiko joera izango dela nagusi sumatzen da. Aldaketatxo batzuk gora behera beti izaera horretara itzuliko dela dirudi Abendu guztian. Elurra eta izotza oso gutxi baina tenperatura aldetik epela asko nabarmendu gabe, garaiaren tonikari eutsiaz. 

Eguberri eta Santu Inozente hotza dator derrepente dio esaerak baina elurra mendi puntetan pixka bat besterik ez aurtengo Abenduan. Hilaren 21-ean gaueko hamaiketan sartuko gera neguan. Eta beti ematen du horrek beldur pixka bat.

Udazkena nahiko ona dihoakigu aurten. Udaberria baino askoz hobeagoa behintzat bai. Eta ikusiko dugu hurrengo negu hori nola portatzen zaigun. Neguak negu girotik ere behar du pixka bat, naturaren martxa errespetatuaz. Eguraldia ere garaian garaikoa hobe, nahiz eta guri batzuetan norma hori asko gustatu ez. 

Mundu mailari begiratu ezkero, gure lurralde hau onenetakoa dela iruditzen zait eguraldi osasuntsua egiten. Beraz, neurriak hartu eta konformatu animoa pixka bat maneiatuaz. 

Asko balio dute bi eginkizun horiek. Dena ez dago gure esku baina dezente bai. Gabon jaiak eta abar ez dira txarrak gure animoa pizteko. Zerbaitegatik jarriko zituzten jai berezi horiek urte garai horretan. Itxura tristeko garaian motibo bereziak, elkar animatuz, gure bihotz eta buruak zoriontsu jartzeko. Beraz, gora bihotzak eta piztu burua. Zorion galantak nire partetik ere. Agur eta hurrengora arte. 

PAGOTXA, A ZE MAUKA! edo (a ze pagotxa!)

Ganadu edo abereentzat janari berezia zen hauxe. Korte edo ebaki aldi bat bakarra ematen zuen. Udazkenean ereiten zen eta udaberrian ebaki. Gero artoa eta babarruna ereiteko aprobetxatu ohi zen lur hori.

Udaberrian lehenengoetakoa, janari goxoa eta ona zen abereentzat. Animaliak haizetzeko arrisku gutxi eta esnea ugaltzeko aproposa zen.

Urtero erein ohi zen soroen zati bat eta gustora jan ohi zuten behiak eta errapeak potolatu ere bai. Hiru orriko hostoak eta lora gorri luzexkak zituen eta itxura marduleko belar mota zen. Orriak eta kirtena bigunak baina lore gorri hori agertu ezkero, zahartzen hasten zen azkar.

Baserri askotan ereiten zen urtero soro zati bat, udaberrian ganaduak lehenengo jateko berdea izan zedin. Erderaz “trevol encarnado” deitzen zitzaion eta beste belar bat, euskeraz frantses belarra deitzen zitzaiona, erderaz “trevol violeta”. Honek ere horri hirusta zuen eta janari mardula. Urtean hiru edo lau ebaki aldi oso gustukoak gainera baina animaliak haizetzeko arriskua zuen. Lur landuetan mardul hazten zen urte batzuetan baina bakantzen hasten zenean berriro ere soro bihurtu behar zati hori.

Pagotxak lore gorri luzexka zuen eta hostoak ere hirukoitz luzexkak. Frantzi belarrak, lore gorrista bai baina biribila eta hostoak ere pagotxak baino biribilagoak. Biak ziren ganaduentzat janari mardul eta goxoak. Baina esan bezala frantzi belar horrek ebaki aldi asko eta pagotxak bat bakarrik baina berau mardulagoa.

Oso ezagunak eta garrantzizkoak ziren baserri munduan belar horiek. Alde batetik ganaduak jateko bikainak zirelako eta bestetik soro lurrei atseden alditxo bat bezala kontsideratzen ziren baserrietan.

Baziren beste belar mota batzuk ere misio berdina betetzen zutenak. Adibidez allubrea, txilista eta abar. Baina pagotxa izango zen famatuena bere mardultasun, biguntasun eta goxotasunarengatik.

Soroetako lurrak lantzen ziren garaietan, horien etekina mantentzeko ahaleginetan erabiltzen zen taktika edo martxa hori eta bide batez ganaduak jateko bezala ere osagarri bikaina. Beraz, belar mota berezia eta estimu handiko janaria edozein ganadu motentzako.

Baina nik hau aipatu nahi nuen batez ere poxpolina bezalaxe beste esanahi batzuetarako erabiltzen zelako. Eta hitz horiek zertatik datozen ahaztuta. Harrigarria da hain denbora gutxian eta oraindik bizirik dauden belar ezagun batzuen izenak hainbeste desbideratzea. Badakit baserri munduko izen asko baztertu direla eta polit batzuk ere bai. Beste lantxo bat egin behar dut fenomeno honetaz. Beraz, agur irakurle guztioi eta hurrengora arte.  

POSPOLINA (HARITZAREN EZKUR MOTA BAT )

Haritz arbolaren haziari ezkurra deitzen zitzaion. Eta lehortzen zirenean, urtero erori egiten ziren. Baina tarteka ezkur bereziak sortzen ziren zuhaitz horietan. Guk pospolina deitzen genion.

Kanika moduko ale bereziak ziren eta lehortzen zirenean zuhaitzean gelditzen ziren aldi batean. Zulo txiki bat edukitzen zuten eta baserrietako umeek jolaserako erabili ohi zituzten.

Zulo txiki horretan txotx txiki zuzen bat sartu eta katiatuz, bi behatzekin tinko eragin eta lurrean tente bueltaka utzi. Zeinek gehiago iraun arazi modu horretan erori gabe. Irabazlea artista kontsideratzen zen.

Baditu bai naturak horrelako trukotxoak. Adibidez pagoaren iheska eta beste zenbait arbolen mirua, huntza edo goroldia. Baina lurralde hauetan autoktono edo bertoko zuhaitz motetan gehien aprobetxatu dena haritza izango da.

Garai batean gaztaina ere dezente, batez ere arotz lanetarako. Baina zuhaitz horri gaitza sortu zitzaion eta erabat desagertu zen paraje hauetatik. Orain ez da ia bat ere ikusten.

Gaztainaren alea janari ona zen pertsonentzako ere eta erreta edo egosita asko aprobetxatzen zen. Baserrietan danbolinean erreta asko jaten zen. Gabonak arte gaztaina aleak ederki mantentzen ziren. Eta ardiei ere asko gustatzen zitzaien.

Orain inguru hauetan ez da zuhaitz mota hori ikusten. Pinuak hartu zuen sekulako estimazioa. Papergintzarako eta tratamendu bidez materialetarako ere balio zuela eta hori landatu zen galanki inguru hauetan.

Beste zuhaitzak asko desagertu ziren hemengo basoetatik. Horrela gaur egun, pospolin ezkur hori aurkitzea ez da erraza eta zer den ere ez daki jendeak. Polita adierazteko hitza dela uste dute eta ez da inon agertzen horren esplikaziorik baina baserriko jendeak badaki ondo asko zer eta nola den hori. Geuk ere umetan jolasa franko egiten genuen jostailu txiki horrekin.

Animaliak ere ez dute jaten egur lehorra besterik ez delako.

Ea berriz ere berpizten diren zuhaitz mota horiek. Mendietako paisaia dotoretu bederen egingo lukete. Izan ere azkar hazten diren zuhaitz mota hauek ez dute asko balio gaur egun.

Insignis pinua gaitzak jota dago eta erabat desagertuko da paraje hauetatik. Garai haietan baserrietako bizimoduan garrantzi handia zuen basoak. Etxeko martxarako osagarri garrantzitsua izan ohi zen. Baina orain erabat ezberdina dago lurraren kudeaketa. Eta ez zaio antzik ematen zertara joko duen baina nik uste dut arreta pixka bat merezi duela nola edo hala gizartearen estimua sortzea. Eta txalo joko diogu pospolinari. 

ITZIARKO MIKROKLIMA EDO BERTOKO GIROA

ITZIAR LURRALDE OSOA HARTUTA

Aldi baterako eguraldiaren joerari klima deitzen zaio eta mikroklima inguru mira txikikoari; inguru zabalagokoari, berriz, makroklima deituko genioke.

Orografiari dagokionez, lurralde hau orokorki oso menditsua da eta itsasertzak mugatzen du iparraldetik. Horregatik eguraldiaren elementuak ez dira berdin portatzen eskualdeko leku guztietan; aldarte eta ezberdintasun handiak ditugu inguru hauetan. Makroklimari dagokionez itsasoaren eragina ere kontuan hartu behar da.

  Golkoko korrontea (Corriente del Golfo) deitzen zaion fenomeno horrek harrapatzen du gure itsasaldea;  bere ukitu bereziak aparteko eragina du hemengo giroan, batez ere Euskal Herriaren ipar partean. Itsaso sakonetik datorren ibai erraldoi moduko mugimendu horrek  harrapatzen omen du modu berezian gure itsasaldea. Karibe aldetik abiatu eta Atlantikoa zeharkatu ondoren Bizkaia Golkoan amaitzen omen du bere ibilera, gure parean iparralderantz pixka bat kiribilduz. Baina mugimendu hau itsaso sakonekoa denez, azalean haizeak eragiten dituen mugimenduekin ez dauka zerikusi handiegirik. Hori guztia modu horretan hartuta zentratuko gara Itziarko mikrokliman.

Izan ere esan ditugun kontu guzti horiek zer esan handia dute hemengo giroarekin, baina Itziarko eguraldiaren joerak ere, beste lekutakoak bezalaxe, baditu propio bere berezitasunak. Esan bezala paraje menditsua dugu hau; mendi txiki asko baita handi samarrak ere. Hor alboan dugu Izarraitz mendia, inguruko mendi koxkor guzti hauen aita dela esan dezakeguna; eta lan ona egiten du hego haizea gehiegi zakartu ez dadin oztopoa jarriz. Andutz eta Agiro edo Sesiarte izango dira Itziarko altuenak baina txikiagoak asko dira. Mendi gehienak izaten dute sakon gunea inguruan; baita tarteka bizkar muino politak ere. Lur eremuaren gora-behera horrek asko baldintzatzen du eguraldiaren joera, bertoko giroa edo mikroklima sortuz. Sakongune aipatzekoak Lastur, Sastarrain eta Arrua Beheko ibar aldeak lirateke.  

Haizeak norabide guztietatik jo ohi du, beste lekuetan bezalaxe, baina ipar mendebala da hemen nagusi; eta itsasaldetik datorrenez, hezetasun handiarekin eta lainoak herrestan dituela etortzen da, euri bisutsa botaz. Erasorik baldarrenak hortik etorri ohi dira eta petralenak iparretik. Eguraldirik goxoenak, aldiz, ekialdetik, udaberrian batez ere. Udaberrian eta udan bi solairuko eguratsa izaten dela esan genezake: goikoan ekaitzetarako joera duena eta behekoan enbata edo laino baxuen arriskua dakarrena ipar haizearekin. Udazkenean hego haizearen ufadak protagonista izaten dira.  Txankarta soinujoleak esan ohi zuen hego haizea Itziarko kasko inguruan sortu edo jaiotzen zela; arrazoi pixka bat bazeukan, noski; izan ere Txapasta gainean eztarri moduko estugunea sortzen dute Andutz eta Lizarreta mendiek eta haratagoko sakongune zabal horretako haizeak honantz pasatzerakoan zakartu egiten du bere abiadura eta Itziarko erdigunea zigortu. Andutz mendiak badu kulpa pixka bat horretan, eta Itziartarrok mendi hori asko maite dugun arren, nolabaiteko kaltea egiten duela aitortu behar, ekialdetiko goxotasuna oztopatzen baitu. Itziarko eguraldiaz ari garenez, badira aipatzeko moduko berezitasun politak ere:

 - Izarraitz eta Ernio mendien lainozko txapela, adibidez, eguraldi txarraren abisua da; ipar mendebaldeko erasoaren baieztapena.

 - Beliosotik Ondarroako itsasontzien sirenak ozen entzuten baziren, eguraldi txarra ziurtatua zegoen.

– Pago-usoen, tortolen, paseak hego haizea martxan zela ziurtatzen zuen.

- Itsaso gainean laino baxu edo enbata lainoak agertzen baziren beti helduko ziren  Agiro mendiraino eta zirimiria seguru mendi malda horretan.

- Lastur zuloan eguraldia goxo eta Endoiako bizkarrean hego haizea zakar.

 - Belioson hego haize eske eta Endoiako Txankartan haizetzar horri errietan beti.

- Belioson epel samar eta Arrua Behean izotza.

Ernio aldetik datorren hego haize leuna izan ohi da lurralde honetako biztanleentzat maitagarriena eta ontzeko belarra ebakitzeko ere une seguruena. Garai batean jende asko bizi zen lurralde honetako baserri munduan. Nekazaritza, laborantza eta ganaderitza edo abere zaintza ziren hemen lehentasunak eta fruta arbolak eta basoetako egurrak ere garrantzi handia zuten. Klima hezeak asko laguntzen du lurraren ustiatze horretan; eguraldi aldakorregia agian zenbait lanetarako; horregatik eguneko lanaldia antolatzeko unean, eguraldiari begiratu behar lehenbizi. Larrabehiak, ardiak eta ahuntzak ugari mendi gainetan; behiak eta txahalak berriz ikuiluetan eta astoak ere prest inguruan. Baserri bakoitzak zuen bere lur eremua eta familiakoak ziren bere kudeatzaileak. Morroi edo neskameren bat, agian, laguntza emateko. Jateko eta lo egiteko bakarrik uzten zitzaion lanari; baita gaixotasunarekin ere, eta zahardadearekin nekez.

Guzti honek horrela funtzionatzen zuen klimaren edo eguraldiaren joerak laguntzen zuelako; paraje hezea eta kanpoa beti irabazian, nolabait esateko. Atseden alditxoa neguan izaten zen, baina lurralde osoa harrapatzeko moduko elurterik oso gutxitan gertatzen zen; mendi puntak noiz zurituko zain beti baina gutxitan jaisten zen elurra behetara. Gaur egun ere berdintsu. Paraje baldar samarra baina landa emankorra eta oparoa.  Hara hor Itziarko mikroklimaren berezitasunak. Eta baserri munduaren atarramenduak beste batean aipatu beharko ditugu.  

                                                             JOXE

2016.eko  ABENDUrako  ARTIKULOA

Abendua edo lotazila, kanpoa edo landa lotan dagoen hila, alegia. Lehengoan azaroa neguaren ataria esaten genuen, baina oraingoan neguaren atariko atea ere bai, alajaina. Naturak orain bai hartzen duela itxura kaskarra, izan ere munduak eta eguzkiak beren ibilbideak dauzkate eta elkarren arteko kokapena aldakorra da. Mugimendu horiek ez dira zeharo borobilak edo egokiak, gure ustetan, baina txintxo demonio jarraitzen dute mendez-mende milimetro bat ere okertu gabe. Unibertsoaren barnean punttu txiki-txiki bat besterik ez da gure mundu kankailu hau; auskalo noiz hasi eta nola bilakatu den denboraren joanean. Bolatxo honen azala da guretzat garrantzizkoa, bere itsaso, lur, eguratsa eta guzti bizitza bermatzen baitu; espezie ta itxura askotako bizidunak daude bertan eta sekulako dinamika denen artean.

Munduaren sorrerari eta eraketari begiratuta denboraren buztanaren azkeneko puntan sortu zen gizadia. Beste hainbat bizidun izango ziren aurretik, noski, txikiak eta handiak, uretakoak ala lur lehorrekoak; baita landareak eta abereak ere. Hasiera haietako arrasto garbirik aurkitu ezin den arren, zientzialariek asmatzen dituzte zenbait teoria eta uste.

Espezie batzuk desagertu dira, baita beste batzuk sortu eta agertu ere; sailkatu gabeak ere oraindik asko izango dira, zalantzarik gabe. Baina espezie garrantzizkoena gizakia izango da, gure ustez behintzat; besteei galdetzerik ez dugunez… Pixkanaka, baina etengabe, ugaltzen joan den espezie bat da gizakia, sarriegi elkar akabatzen saiatu den arren. Zazpi mila milioira iritsita egongo omen da gizabanakoen kopurua, alajaina. Asko da baina, nire ustez, badago oraindik askoz gehiagorentzako lekua, naturaren oparia ondo banatzen jakingo bagenu.  Baina ikusten denez espezie hau ez da animalia oso txintxoa, ezta oso adimenduna ere. Askotan etsai arriskutsua bihurtzen da naturarentzat, beste  bizidunentzat, baita gizakia berarentzat ere; badirudi bere ingurunea izorratzea duela helburu. Gerrak, zapalketak eta gehiegikeriak bazter guztietan eta gizatasuna auzoan. Beste espezietan ez dirudi hainbeste izorramen sortzen denik elkarren artean.

Asko gera baina elkarren onurari gehiago begiratuz goza daiteke bizi-giroa. Ongi zaindu behar genuke natura, bizitzeko beharrezkoak ditugun elementuak eskura izan ditzagun. Helburu hori bermatzeko zein ahalegin gutxi egiten dugun sinestezina da. Gizakiok ez beste espezie guztiek askoz hobeto zaintzen dituzte beren baitako hartu-emanak; denek funtzionatzen dute beren tamaina, izaera eta bestelako berezitasunen arabera, beti ere beren inguruneari ongi egokituta, bai abereak baita landareak ere. Gizakiok gara larri ibiltzen garenak dinamika hori taxuz zaintzen. Mundua dugu hainbeste milaka miloi gizakion etxea edo bizitokia eta natura da gu guztion janaritegia.

Eguraldiaren atarramendua eta beste hainbat baldarkeria badira inguru-mira horretan baina hortxe moldatu behar nola edo hala; baina adierazi nahi dudan moduan asko legoke gure esku moldaketa horretan. Helburu hori ahalik eta hoberen lortzeko geu elkarrekin ongi konpontzea da lehenbiziko lana eta bide batez geure buruarekin bakean bizitzea, izan ere askotan hori ere ez dugu egiten.   

Gaurkoz nahikoa izango dut eta ea hurrengoan jarraitzen diodan gaiari.    

                                                                 JOXE LANDA

ANIMALIEKIKO TRATAMENDUA EDO ARRETA

Gai hau luzea eta zabala dela uste dut. Ziur nago gizakiok betidanik izango genituela animaliak edo abereak inguruan. Ongi dakigunez, animalia erreinuan milaka edo milioika espezie edo mota daude: abereak, hegaztiak, arrainak eta mila motako intsektu edo xomorro. Ezin ahaztu ikusten ez diren birusak, bakteriak eta era guztietako mikrobioak, batzuk oso kaltegarriak, baina gehienak gizakion mesedegileak.

Oro har, animaliak modu askotara baliatzen ditugu; gehienetan elikagai iturri moduan, baina bestelako erabilerak ere aipatzekoak dira: lanerako, jolaserako, kiroletarako, sendaketarako eta abar luze bat. Baserri munduan eman izan da, batez ere, animalien edo abereen baliakuntza era askotako onurak lortuz; horregatik zen aberatsa abere asko zituena.

Animalien tratu txarrak ere emango ziren, ezin ukatu, baina ez oinazea ematearen alde, beharrak eraginda baizik. Ziur nago gehienetan alderantzizkoa izan dela; onginahia eta estimua asko eman zaie animaliei, hegaztiak barne, janaria edo elikagaia bermatzen zutelako eta lanerako laguntza ezin hobea. Zenbait ganadu uztarrian soro lanetarako eta garraiorako. Jolas lagun eta entretenigarri ere izan dira askotan. Txakurrak eta katuak ere izan dute bai beren eginkizuna: txakurrak atezain eta ehizerako, katuak arratoi eta xaguak harrapatzeko aproposak, eta biak umeen jolaserako eta dibertsiorako askotan. Mis edo xapi katuei eta xaxa edo mee meee txakurrei, arre eta soo eta abar. Horrelaxe etxe abereekin edo esku artekoekin; pizti erasokor eta amorragarriak ere ahaztu gabe, baina oro har, animaliei sufriarazteko berezko asmorik ez dut nik sumatu izan baserri munduan.

Ezinbestean akabatu edo hil beharra askotan izan ohi da, baina egiteko hori ere ahal den motzena eta azkarren egin izan ohi da, inolako basakeriarik gabe. Agian, txerria hiltzea izango zen deigarriena, gehien sufriarazten zuena, odola aprobetxatzeko helburuarekin, noski, baina horri ere neurria hartu zitzaion; baina animaliak sufritzen ikustearekin gozatu, ezta pentsatu ere.

Mota askotako osagarria izan ohi da animalia baserri munduan eta orokorrean gure munduan. Ganaduak ikuiluan lotuta edukitzea ez dut uste tratu txarra denik, baina bai, gehienetan, ezin bestekoa. Zezen plazetan zezenei ematen zaien tratua benetan tratu txarra dela esango nuke eta gainera askorentzat ikuskizun traumatikoa; zalantzarik gabe, asma daitezke eginkizun entretenigarriagoak horrelako basakeriarik egin gabe. Animaliekin kontatu beharra daukagu gizakiok baina ez gaitezen gehiegi zabartu gai hau manipulatuz.

Zenbat aldiz, goxo-goxo behiak eskuilatu ditugun beraiek gustura daudela sumatuz; edo oiloei arto edo gari aleak zabaldu purra-purra dei eginaz edo katuari mis-miis eginaz esnea eskaini. Horrela estimatzen eta tratatzen genituen etxe inguruko animalia asko eta asko;  pizti amorragarriak ere baziren noski eta horiek ere bazuten beren eginkizuna. Denen artean osatu ohi da naturaren martxa.

Nik uste dut probatu ez duenak ez dakiela zenbat estimatzen diren baserrietan inguruko animaliak. Xaguak, arratoiak, satorrak, axeriak, basurdeak eta horrelakoak ez hainbeste, agian; eta zapalaitzak eta hegazti harrapariak ere ez. Karakolak, bareak eta sugeak ere ez dira izan ongi ikusiak, ezta kakalardoak, liztorrak eta euliak ere. Baina guk argi ikusi ez arren, horiek ere nolabaiteko betekizuna izango dutelakoan nago naturaren oreka osasuntsu mantentzeko eta guztion onurarako.

Beraz, ondorio gisa, gizakion gozamenerako animaliei tratu txarrik ematea inolaz ere ez.

                                          TXORIZO MUTURREN IPUINA

Bi txorizo mutur agertzen ziren bazkaltzerakoan. Bat Ekainen platerean eta bestea Enaitzen platerean. Potxolo-potxoloak eta eleganteak. Ekainenak Bikain zuen izena eta Enaitzenak Banaiz. Goiko aldea borobila zuten. Buruaren antzekoa. Suhatzaren itxura ere bazuten baina kolore gorrixta eta azal leunarekin sekulako itxura polita zeukaten.

Jateko gogoa ematen zuten eta horretarako ziren gainera. Kontxo, hau duk hau komeria. Jende guztia beraiei begira jartzen zen alajaina. Bikain Ekainek jan behar zuen eta Banaiz berriz Enaitzek. Ondo maneiatzeko tenedorea jarri behar zitzaien tente goiko puntan eta tenedorearen tartetik kutxiloarekin ebaki beheraino. Eta tenedorea beste aldera jarri eta beste ebaki bat tartetik behera. Horrela lau puzka luzexkak ahora eramateko prest.

Tenedoreak egin behar zuen eskabadoraren lana. Txorizo puzka hartu eta Ekain edo Enaitzen ahora eraman. Hor errota zegoen eta ahoa martxan jarriz txiki- txiki egin eta txistuarekin nahastuz irentsi egingo zituzten. Jan deitzen zaio lan horri. Eta tunel luze batetan aurrera urdailera joaten ziren.

Ekain eta Enaitz  gustora gehiago jateko gogoarekin. Aitaitak ayo pelayo eta amamak hi bai gozoa, eta hi.  Joxek berriz berak hiru behar zituela. Baina ez omen zitzaion komeni horrelakorik eta serio geratu zen. Estomagoan sustantzi onak apartatu eta zainetara bidali zituzten odol bihurturik gorputz guztia elikatzeko. Estomagoan sobratu ziren alferrikako zaborrak heste lodian behera joan ziren nik dakidan lekutik irteteko. Ez noa esatera irteterakoan nola zuen izena zabor horrek.

Komeri polita hauxe eta errepikatu dadila. Gora Ekain eta Enaitz eta gora txorizoak. Auuupa